Gemeenten worstelen met de warmtetransitie en de regelgeving eromheen, weet BNG Bank. De door maatschappelijke impact gedreven bank is op zoek naar manieren om de warmtetransitie eenvoudiger, duidelijker en aantrekkelijker te maken voor bewoners. Wat is daarvoor nodig? En biedt de nieuwe Warmtewet uitkomst?
In de IVVD-studio spraken Caspar Boendermaker (Specialist Business Development BNG Bank), Margreet van der Woude (Programmamanager Duurzaamheid gemeente Haarlem), Annelies Huygen (Hoogleraar Universiteit Utrecht en verbonden aan TNO) en Niels Hanskamp (adviseur Energiesysteem VNG) over de nieuwe Warmtewet en de rol die warmtenetten spelen in de energietransitie.
Wat zijn de belangrijkste aanpassingen in de nieuwe Warmtewet?
Niels: ‘Nu zijn elektriciteit en gas gesocialiseerd en is warmte privaat. Minister Jetten wil dat de warmtenetten op termijn ook in publieke handen komen. Dat biedt ruimte om te kijken naar een integraal energiesysteem, waarin elektriciteit, gas en warmte complementair zijn. Straks gaan we waarschijnlijk naar een kostengebaseerde tariefmethodiek voor warmte, waardoor de daadwerkelijke kosten transparant worden. Daarnaast komt er een CO2-reductiepad.’
Annelies: ‘Wij zijn gewend aan ouderwetse warmtenetten, die alleen verwarmen. Maar we gaan naar een energieneutrale gebouwde omgeving, met wijken die evenveel of meer energie produceren dan ze gebruiken. Dat is iets anders dan aardgasvrij. Het gaat om het integrale systeem, dus ook om elektriciteit, koeling, het laden van auto’s. Dat is niet eenvoudig, het is nog zoeken.’
Margreet: ‘In Haarlem hebben we een bewonersinitiatief dat deze principes aanhangt. De bewoners zeggen: “het is onze warmte, het is ons systeem, wij zijn eigenaar. We vragen de gemeente om mee te doen met de dingen die we niet zelf kunnen doen”. Haarlem heeft de ambitie om aardgasvrij in 2040 te zijn, de gemeente is dan ook regievoerder. We zijn op drie plekken begonnen met heel verschillende warmtenetten. Terwijl we bezig zijn, is er nog veel te leren.’
‘Het belangrijkste is misschien wel dat er straks niets in de Warmtewet staat, dat er niet hoeft te staan’
Annelies: ‘Wat er in de nieuwe Warmtewet staat over het publieke eigendom van warmtenetten en de keuze voor kostengebaseerde tarieven vind ik erg goed. Daarvoor zijn wel gestandaardiseerde boekhoudbeginselen nodig. Nieuwe instrumenten, zoals gestandaardiseerde businessmodellen en een objectieve kostencatalogus kunnen gemeenten helpen om te kiezen tussen warmtenetten. In Nederland hebben gemeenten geen ervaring met warmte, daarom is standaardisatie essentieel. Het belangrijkste is misschien wel dat er straks niets in de Warmtewet staat, dat er niet in hoeft te staan. Zo’n wet gaat decennialang mee. Er is heel veel technologische vooruitgang, waardoor je andere systemen krijgt die misschien niet in die wet passen.’
Caspar: ‘In de huidige Warmtewet staat het niet-meer-dan-anders-principe. De gasprijs stond in december 2022 net op het allerhoogste niveau met als gevolg dat voor 2023 de hoogste tarieven gelden, ook al is de gasprijs nu fors gedaald. Dat voelt heel onrechtvaardig en zorgt voor een negatief sentiment rond warmtenetten. In Nederland zijn ze twee tot drie keer duurder dan in het buitenland. Met prijstransparantie en kostengebaseerde tarieven krijgen we de prijs omlaag en worden warmtenetten aantrekkelijk voor de bewoners.’
‘Met prijstransparantie en kostengebaseerde tarieven krijgen we de prijs omlaag en worden warmtenetten aantrekkelijk voor de bewoners’
Margreet: ‘Door de kostenmethodiek die nu gehanteerd wordt, zitten we bijna altijd met een onrendabele top. Er volgt altijd discussie over subsidie. Doordat aardgas altijd zo goedkoop was, lijkt een alternatief al snel duurder. Daarom moeten we warmtenetten niet meer vergelijken met aardgas. Met kostengebaseerde tarieven is er geen onrendabele top meer en kan het zonder subsidie. Dan zorgen we er met zijn allen voor dat de bewoners de goedkoopste oplossing krijgen en staat het belang van de bewoner echt voorop. Zo’n waarborgfonds zou veel risico’s weghalen bij de gemeentes en de partners. Dat zou echt die versnelling kunnen betekenen.’
Is zo’n waarborgfonds de oplossing?
Annelies: ‘Het expertteam waarin ik zit, vindt dat het Rijk moet zeggen: in 2040 of 2045 stoppen we met aardgas in de wijken. Dat zou een enorme stok achter de deur zijn.’
‘Door de kostenmethodiek die nu gehanteerd wordt zitten we bijna altijd met een onrendabele top’
Niels: ‘Hier gaat het natuurlijk om: harde randvoorwaarden. Je moet politiek vergaande stappen durven nemen om die transitie op gang te helpen. We hebben het steeds over die betaalbaarheid, maar we hebben knoppen waaraan je kunt draaien om die businesscase voor warmte te laten floreren. Uiteindelijk is het een energievraagstuk, we moeten zorgen dat er betaalbare hernieuwbare energie geleverd wordt. Dat vraagt politieke en bestuurlijke moed.’
Annelies: ‘Wat het nog ingewikkelder maakt, is dat de Europese Unie komt met strenge isolatienormen. Dan heb je andere warmtenetten nodig, die ook kunnen koelen. Volgens mij kan het lukken met die nieuwe Warmtewet als dat besef doordringt. Het begin is alleen verschrikkelijk moeilijk. Als wij twintig fantastische projecten hebben in Nederland, wil iedereen zo’n warmtenet. We moeten gewoon beginnen.’
Niels: ‘Het vergt veel van de doelgroepen hier aan tafel, maar ook van de samenleving. Er is een enorme omslag in het denken nodig, dat vergt tijd.’
Hoe kunnen we dat proces versnellen?
Caspar: ‘Het zou fijn zijn als er regels zijn waaraan moet worden voldaan. Dat is een leuk neveneffect van zo’n waarborgfonds: dat dekt risico’s af bij de financiering, mits je je aan de spelregels houdt. Maak bijvoorbeeld gebruik van een soort standaardcontract over hoe je warmte levert aan de bewoners. Je mag van het waarborgfonds gebruikmaken, maar dan moet je wel op een efficiënte manier kosteneffectief de plannen uitbrengen. Er moeten heel snel kostengebaseerde tarieven komen waarbij dezelfde boekhoudregels gelden en hetzelfde rendement, zodat iedereen daarop kan anticiperen. Transparantie is ook ongelofelijk belangrijk. In Nederland stelt de Autoriteit Consument & Markt de tarieven vast. Als er straks 100 warmtenetten zijn, wordt dat lastig. Met een duidelijke kostenmethodiek kunnen gemeenten zelf controleren of de prijs transparant is en klopt. Zo gebeurt dat nu ook bij de drinkwatertarieven.’
‘Via de energiebelasting kun je fossiele energiedragers uitfaseren en ontstaat er een businesscase voor duurzamere alternatieven’
Annelies: ‘In Denemarken stelt de toezichthouder een kostencatalogus samen, zodat je van alle technieken kunt zien wat de kosten zijn en de bandbreedtes. Bij kostengebaseerde tarieven is het rendement gereguleerd. Als onderneming loop je weinig risico’s omdat de totale kosten worden doorberekend aan de consument. Dat moet goed geregeld worden, net als de afschrijvingstermijnen. Want bij een investering schrijf je ieder jaar een betaald percentage af. Als alles is afgeschreven, mag je dat niet meer in rekening brengen.’
Niels: ‘We hebben ook aanvullende randvoorwaarden nodig, zoals het draaien aan de knoppen van de energiebelasting. Dan kun je fossiele energiedragers uitfaseren en ontstaat er een businesscase voor duurzamere alternatieven. Als je de transitie wil laten slagen, moet je vergaande keuzes maken die buiten het warmtedossier liggen. Van de neveneffecten van fossiel krijg je nu op individueel niveau de rekening niet gepresenteerd.’
Caspar: ‘Je zou zelfs de belasting op fossiele energie duurder kunnen maken en op duurzame energie goedkoper.’
Margreet: ‘Ik zou gemeentes aanraden vooral te beginnen. Bij ons bleken er ontzettend veel mensen te wonen die er verstand van hebben. Laat dat toe, ga daarmee samenwerken en zorg dat ze die kennis goed kunnen inzetten. De voorbereiding duurt best lang, onderschat dat niet. Want 2050 is echt niet zo ver weg.’