Goede, gezonde en duurzame schoolgebouwen zijn cruciaal voor goed onderwijs. Door een groeiend gebrek aan grondstoffen, personeel en ruimte komt de scholenbouwopgave echter in de knel. De komende jaren ligt er een forse uitdaging om ondanks deze schaarsten toch de benodigde bouwbeweging in gang te zetten en waar dat kan zelfs te versnellen. Gemeenten en schoolbesturen hebben de Rijksoverheid hierbij hard nodig. Nieuwe financieringsmogelijkheden en minder dwingende wet- en regelgeving kunnen uitkomst bieden. Ook stakeholders spelen hierbij een belangrijke rol, want goed onderwijsvastgoed is een gezamenlijke verantwoordelijkheid.
In Nederland hebben we te maken met een ernstig lerarentekort. In 2023 was het tekort zelfs opgelopen tot 9.800 fte. Schoolbesturen werken samen met onderwijsvakbonden, werkgeversorganisaties en de overheid aan het terugdringen van dit tekort. Toch wordt ook in het schoolgebouw gezocht naar oplossingen voor het personeelstekort. Meer flexibiliteit van onderwijsgebouwen en lesruimtes wordt gezien als mogelijke oplossing, net als nieuwe vormen van hybride onderwijs.
‘Personeelstekort is er als knelpunt bijgekomen. Dat hoor je overal terugkomen’
De schaarste in grondstoffen speelt de bouw parten. Levertijden lopen op en prijzen stijgen. Sinds 2024 lijken de materiaalprijzen te stabiliseren, maar door hogere personeelskosten, aangescherpte regelgeving en hogere ambities rond duurzaam bouwen, worden projecten toch duurder. Een mogelijke oplossing is het toepassen van de zes treden van de R-ladder: refuse en rethink, reduce, re-use, repair en refurbish, recycle, recover. Een oplossing voor de lange termijn is om meer circulair te gaan bouwen.
Bij scholenbouw wordt steeds vaker gestreefd naar circulair materiaalgebruik. Door circulair en modulair te bouwen met gestandaardiseerde bouwstenen wordt de bouwtijd verkort, worden minder grondstoffen gebruikt en wordt minder CO2 uitgestoten op de bouwplaats. Scholen worden bovendien materialendepots waar in de toekomst gebruik van gemaakt kan worden. Markt- en bouwpartijen spelen hierop in met innovatieve nieuwe concepten rondom circulair en modulair bouwen.
Nieuwe Innovatieve aanbestedingsmethodes voor de bouw-, renovatie- en vervangingsopgave van scholen kunnen de noodzakelijke versnelling in scholenbouw een belangrijke duw in de rug geven. Door raamovereenkomsten te sluiten en opdrachten te bundelen hoeven er niet telkens nieuwe aanbestedingen in de markt gezet te worden. Een standaard PvE vormt hierin een leidraad. Dit scheelt veel tijd in het voortraject en stimuleert de innovatiekracht van de markt. De gemeente Amsterdam heeft deze manier van aanbesteden al toegepast in het Innovatiepartnerschap Schoolgebouwen.
‘Mogelijkheden voor versnelling liggen niet zo zeer in de bouw zelf, maar veel meer in de processen die daar aan voorafgaan’
Behoud en renovatie van bestaande scholen is een goed alternatief voor sloop en nieuwbouw. Oude scholen zijn in veel gevallen ruim van opzet en hebben goede plattegronden. De milieu-impact van renovatie is bovendien kleiner en de kosten in de meeste gevallen lager. Ook vergt renoveren minder tijd dan sloop-nieuwbouw. Wel is renovatie van oude schoolgebouwen binnen de huidige bekostigingsstructuur een flinke uitdaging.
Naast grondstoffen en personeel wordt ook ruimte steeds schaarser in Nederland. Zeker in de steden. Door functies te combineren in maatschappelijk vastgoed kunnen we beter, slimmer en creatiever gebruik maken van die schaarse ruimte. Combinaties van scholen, kinderopvang sportaccommodaties en welzijns- en gezondheidsvoorzieningen komen steeds vaker voor. Functiemenging zorgt zo niet alleen voor efficiënter ruimtegebruik, maar ook voor betere samenwerking tussen partijen en dus voor maatschappelijke meerwaarde.
De vraag naar contextrijke leeromgevingen neemt nog steeds toe. Vooral voor het beroepsonderwijs is het van belang om de ‘praktijk’ de school in te halen. Hierdoor ontstaan nieuwe combinaties en samenwerkingsverbanden. Zo opende Firda onlangs een nieuwe school voor verpleegkundige in ziekenhuis Nije Smellinghe in Drachten. In het (beroeps)onderwijs worden zo ook buiten de schoolmuren steeds meer hybride leeromgevingen gecreëerd.
‘Een verbindende visie is het uitgangspunt voor elke opgave in het publieke domein’
Steeds vaker worden huisvestingsvraagstukken van schoolbesturen in een bredere context geplaatst. Scholen staan niet langer op zichzelf, maar vormen een belangrijke verbindende schakel in de wijken. Om tot goede, verbindende onderwijsgebouwen te komen is het belangrijk om het proces van ontwerp tot en met realisatie integraal in te richten en alle partijen vanuit dezelfde overtuiging en ambitie te laten samenwerken.
In 2035 moeten de meeste scholen de overgang naar inclusief onderwijs hebben gemaakt. Hiervoor heeft de overheid de werkagenda Route naar inclusief onderwijs 2035 opgesteld. In deze agenda staan de ambities, acties en noodzakelijke maatregelen beschreven om tot inclusief onderwijs te komen. Belangrijke thema’s voor het vastgoed zijn: toegankelijkheid, flexibiliteit, prikkelarm, ruime doorgangen en meer ruimtes voor extra ondersteuning en/of (zorg)partners.
‘Het begint allemaal met bestuurlijke visie. Wat wil je met elkaar bereiken?’
Onderwijsgebouwen moeten aansluiten bij de wensen en behoeften van de gebruikers. Deze behoeften veranderen echter per generatie. Zo kunnen jongeren van generatie Z -jongeren geboren tussen 1995 en 2010- zich geen leven zonder internet voorstellen. Ze zijn opgegroeid met de telefoon in de hand. Ze zijn open minded, competitief, ademen technologie en zijn ondernemend. De onderwijsomgeving moet hier goed op aansluiten en deze jongeren de ruimte bieden om zich te ontplooien. Maar flexibiliteit is geboden, want generatie Alpha staat al klaar om het stokje over te nemen.
Ondanks alle inspanningen tijdens Corona voldoen nog niet alle bestaande scholen aan de huidige ventilatie-eisen. Het Frisse Scholen-programma vanuit de overheid helpt schoolbesturen om hier bij renovatie en nieuwbouw op te sturen. Vanaf 1 juli 2025 zal de verplichtingstelling van CO2-meters in alle schoolgebouwen zijn opgenomen in het Besluit bouwwerken leefomgeving. Ook het vergroenen van onderwijsgebouwen en schoolpleinen zorgt voor een gezondere leeromgeving. Andere belangrijke ontwikkelingen in gezond bouwen zijn installatiearm ontwerpen en bouwen met biobased materialen zoals hout, hennep en vlas.
‘De student van generatie Z leert anders, denkt anders en doet anders’
Energie-efficiënte ontwerpen met een minimum aan installaties zorgen voor comfortabele en gezonde schoolgebouwen. Gebouwen met gezonde lucht, aangenaam licht en een beperkte milieubelasting. Door een geringe afhankelijkheid van installaties zijn deze gebouwen in veel gevallen minder kostbaar. Zeker in de exploitatiefase. Wel is het zaak om de energie-efficiëntie en het goede binnenklimaat direct in het gebouwontwerp te integreren. Het vraagt extra denkwerk aan de voorkant om tot echt integrale oplossingen te komen.
De toenemende netcongestie heeft directe gevolgen voor nieuwbouw-, renovatie- en verduurzamingsprojecten in het onderwijs. Projecten lopen risico op vertraging en nieuwe gebouwen kunnen mogelijk niet tijdig worden aangesloten op het elektriciteitsnet. Toch zijn er steeds meer oplossingen om deze uitdaging het hoofd te bieden. Energieopslag en vraagsturing helpen om het verbruik te spreiden en piekbelastingen te verminderen. Met slimme technieken en monitoringstechnieken kan beter worden ingespeeld op fluctuaties in vraag en aanbod.
‘Kwalitatief goede en gezonde schoolgebouwen zijn een belangrijke voorwaarde voor goed onderwijs’
Artificiële Intelligentie (AI) heeft de potentie om de bouwsector slimmer, efficiënter én duurzamer te maken. Met behulp van AI kunnen grote hoeveelheid data verzameld, verwerkt en geanalyseerd worden. Parametrische ontwerpsoftware kan zodoende in combinatie met de denkkracht van professionals zorgen voor een optimalisatie en versnelling van het ontwerpproces. Duizenden ontwerpvarianten kunnen in korte tijd gegenereerd en beoordeeld worden. Bepaalde risico’s kunnen worden uitgesloten wat leidt tot scherpere en meer gerichte aanbestedingen.
De bekostiging van onderwijshuisvesting is al jarenlang onderwerp van discussie. Gemeenten en schoolbesturen ervaren doorgaans te weinig financiële middelen te krijgen van de Rijksoverheid om de bouwopgave te realiseren. Ook werpt het huidige bekostigingssysteem beperkingen op voor investeringen in kwaliteit en duurzaamheid vanwege de split-incentive en het investeringsverbod. Vanuit het Rijk wordt gewerkt aan een verduidelijking van wetgeving waarbij ook het investeringsverbod wordt genuanceerd. De beoogde datum van inwerkingtreding is 1 augustus 2025.
‘We moeten niet in specialismes denken, maar in integrale oplossingen’
Het Innovatieprogramma Onderwijshuisvesting van het ministerie van OCW en de PO- en VO-raad, geeft de komende jaren een financiele impuls vanuit het Nationaal Groeifonds. Het innovatieprogramma heeft als doel de bouw van kwalitatief betere schoolgebouwen te stimuleren. Bestaande scholen moeten zodoende sneller en kostenefficiënter kunnen worden gerenoveerd of vernieuwd. Vanuit verschillende leerlabs werken onderwijsveld, gemeenten, kennisinstellingen en marktpartijen de komende jaren gezamenlijk aan die verbetering en versnelling. Projecten die geselecteerd worden voor een leerlab ontvangen een financiële bijdrage via een Specifieke uitkering (SPUK) aan gemeenten. Vanaf eind 2024 wordt duidelijk hoe gemeenten aanspraak op deze middelen kunnen maken.
De Nationale Trendradar Onderwijsvastgoed 2024 is samengesteld op basis van gesprekken met bestuurders van onderwijsorganisaties en andere professionals uit de onderwijssector. In de trendradar belichten wij de grootste gemene deler trends waarmee onderwijsorganisaties en gemeenten nu te maken hebben of gaan krijgen.