Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT) is van het gas af. Verwarmen, warm tapwater en koken, alles gaat elektrisch.
Aan de rand van het Amsterdamse Oosterpark staat het Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT). Een rijksmonument met een grondoppervlak van 33.000 m2 met een aparte ingang voor het Tropenmuseum, dat in 2014 is verzelfstandigd. In een naastgelegen gebouw bevindt zich het KIT Hotel.
KIT helpt overheden, ngo’s en particuliere bedrijven om inclusieve en duurzame samenlevingen op te bouwen. ’Wij zijn een missiegedreven organisatie, maar we krijgen nul procent subsidie’, vertelt CFO Louis van den Berghe. ’Wij houden onze eigen broek op, onder andere door 95 procent van dit pand te verhuren. Het museum huurt ongeveer één derde en in het resterende deel zitten een 70-tal bedrijven en organisaties. Van de huurinkomsten onderhouden we dit monumentale pand en kunnen we in kleine stappen verduurzamen.’ Denk daarbij aan het aanbrengen van 2200 achterzetramen bij de vele ramen of het isoleren van de verschillende zolders.’
Het hotel zit midden in een grondige renovatie. Van stapsgewijs verduurzamen is hier geen sprake; de betonnen toren is volledig gestript. De centrale verwarmingsinstallatie van het hotel voorziet ook de rest van het gigantische gebouwencomplex van warmte. Aanvankelijk was de ambitie om pas in 2030 de aardgaskraan dicht te draaien, maar die ambitie werd bijgesteld na het uitkomen van een zorgwekkend klimaatrapport van het IPCC. Van den Berghe verduidelijkt: ’Als we nu toch een hypotheek afsluiten om ons hotel te renoveren, kunnen we net zo goed iets meer lenen en meteen overstappen naar aardgasvrij. Het is een enorme kapitaalverplichting die je aangaat, maar het is een heel interessante businesscase.’ Bovendien was de marktrente op dat moment heel laag. ’Als wij een commerciële partij waren geweest, dan hadden we denk ik dezelfde afwegingen gemaakt.’
Die afwegingen waren onder andere gebaseerd op doorrekeningen van drie scenario’s: doorgaan met aardgas, overstappen op warmtepompen en een ondergrondse warmte- en koudeopslag (WKO) of een hybride vorm, van zowel warmtepompen als aardgas. Optie twee, all-electric, kwam er het beste uit. Daarbij is naar de total cost of ownership gekeken, dus zowel naar de investering als de toekomstige uitgaven. ’De energieprijzen waarmee is gerekend waren een stuk lager dan ze nu zijn, en de terugverdientijd was toen 7 tot 9 jaar. We begonnen drie, vier jaar geleden met dit project en de technologie heeft zich sindsdien enorm snel ontwikkeld. Linthorst Techniek heeft een nieuw soort warmtepompen ontwikkeld die naar hogere temperaturen kunnen verwarmen. Dat was nog best spannend want ons gebouw is alleen ingericht op hoge temperatuurverwarming.’
Louis van den Berghe
Chief Financial Officer van het Koninklijk Instituut voor de Tropen
De grote vraag was: krijg je het gebouw ook warm als er water op middentemperatuur door de leidingen loopt? Uit een simulatie tijdens de covid-periode bleken de antieke radiatoren het aan te kunnen. Afgelopen mei zijn de gasgestookte ketels verwijderd. Ze waren aan het einde van hun technische levensduur. ’We hadden ze nog wel in de lucht kunnen houden, maar dat zou energetisch erg inefficiënt zijn.’ De nieuwe warmtepompen staan in een grote centraal gelegen technische ruimte in het depot van het hotel. De gebouwen van het KIT en het hotel zijn middels een warmtenet in de grond verbonden aan de nieuwe collectieve opwekinstallatie. De elektriciteitsvraag van het KIT is door de transitie enorm omhoog gegaan. Gelukkig hadden netbeheerder Liander en andere betrokken partijen de capaciteit om het transformatorhuis geschikt te maken voor de verhoogde elektriciteitsvraag van het KIT. ’Dat was natuurlijk geen gegeven. Je leest voortdurend in de krant dat de aansluiting op het stroomnet de bottleneck is.’
Het gebouw heeft vooral schuine daken en verschillende torentjes; ruimte voor zonnepanelen is er nauwelijks. Op een aantal plekken waar het volgens de regels van monumentenzorg zou kunnen, zitten leistenen. ’Het is heel lastig om daar zonnepanelen te bevestigen’, vertelt Van den Berghe. ’Er is één stukje plat dak wat geschikt is, maar daar zitten ook allemaal schoorstenen. Het heeft voor ons niet de hoogste prioriteit. Wij hebben wel een energiecontract voor Nederlandse windenergie afgesloten.’
Omdat de collectie van het Tropenmuseum ook in het KIT ligt opgeslagen, is een constante temperatuur- en luchtvochtigheid van groot belang. Interessant is dat er voor het museum ook een efficiëntere klimaatbeheersing wordt ingezet. Slimme technologie, die ook is geïnstalleerd in de Hermitage, kan het energieverbruik met ongeveer een kwart terugbrengen door in te spelen op gemakkelijk te voorspellen trends. ’Als om tien uur het museum opengaat, dan gaan alle deuren open en daarbij komt heel veel lucht van buiten naar binnen’, vertelt Van den Berghe. ’Je hoeft dan bijvoorbeeld minder lucht te circuleren, want die komt op een andere manier het gebouw binnen.’
'Als het twee weken per jaar wat frisser is, dan is dat gewoon het verhaal wat je moet vertellen’
Over ventilatie gesproken: tijdens de testperiode in februari waren er twee weken waarvan Van den Berghe dacht: het is misschien toch wel wat fris. ’Dat kwam ook omdat het coronatijd was: alle ramen stonden tegen elkaar open. Ik heb dat toen met onze huurders besproken. De standaardreactie was: stel dat de consequentie is dat het twee weken per jaar wat frisser is, dan is dat gewoon het verhaal wat je moet vertellen.’
Dat is het grote voordeel van het feit dat alle huurders van KIT ook missiegedreven zijn. Het zijn allemaal duurzaamheidsexperts of sociale ondernemers die onder de noemer SDG House werken aan duurzame doelen. Het KIT werkt nauw samen met een van die huurders: De Groene Grachten, een bedrijf dat is gespecialiseerd in het verduurzamen van monumenten. Voor van den Berghe is het geen optie om de kosten van de verduurzaming naar de huurders door te berekenen. Sterker nog: de servicekosten gaan juist omlaag. ’Als we niks hadden gedaan, was de gasrekening dusdanig hard gestegen dat het nog maar de vraag was of het nog interessant voor ze was om hier te blijven.’
Het KIT is het grootste rijksmonument dat het familiebedrijf Linthorst Techniek ooit heeft aangepakt. Het is volgens financieel directeur Gertjan Linthorst een lastige puzzel om een integraal energiesysteem te verzinnen voor zo’n complex. ‘Hoe kun je binnen beperkingen als ruimtegebrek optimaal gebruikmaken van de bestaande techniek? En hoe kun je met al die verschillende producten toch een zo goedkoop en energiezuinig mogelijk energiesysteem ontwerpen?’ De grootste uitdaging hierbij was dat er maar beperkt bouwkundig kan worden verduurzaamd. ’Er is dus een afgiftesysteem nodig dat met een goed opwekrendement hoge temperatuur warmte kan leveren.’ Gekozen is voor de combinatie van een warmte-koudeopslag (wko) met twee door Linthorst ontworpen hoogtemperatuur warmtepompen. ’De Skadi water-water warmtepomp maakt gebruik van de warmteopslag in de wko. De Boreas luchtwarmtepomp wordt voor het eerst in Nederland toegepast. Deze warmtepomp kan met een energetisch uitstekend rendement tot 85ºC water maken. Hierdoor wordt ook het tapwater van het hotel direct door onze warmtepompen gemaakt. Decentrale elektrische boilers, met een veel lager energetisch rendement, zijn zodoende niet meer nodig.’ Daarnaast hergebruikt Linthorst de bestaande twee luchtwarmtepompen op het dak van het KIT. ‘Die installaties werden in het verleden ingezet om te koelen, maar worden in de nieuwe situatie ingezet om warmte te maken. De koelfunctie wordt overgenomen door het koude water uit de wko.’