Trendradar: versnellen met integrale, programmatische aanpak

23 oktober 2025

De onderwijssector in Nederland staat voor grote uitdagingen op het gebied van de huisvesting. Veel scholen zijn verouderd en toe aan verduurzaming, renovatie of sloop-nieuwbouw. Door de druk op de budgetten en het toenemende gebrek aan arbeidskrachten en grondstoffen komt de noodzakelijke versnelling in de scholenbouw echter moeilijk van de grond. De overheid zet daarom in op een programmatische aanpak van onderwijshuisvesting, waarbij projectmatige aanpakken worden vervangen door een meer gestructureerde aanpak. Schoonheid, kwaliteit en culturele waarde van schoolgebouwen mogen hierbij uiteraard niet uit het oog worden verloren.

Programma Onderwijshuisvesting

Het landelijke Programma Onderwijshuis-vesting (POHV) faciliteert, ondersteunt en stimuleert schoolbesturen en gemeenten in samenwerking met de markt om meer integraal en programmatisch te werk te gaan bij de onderwijshuisvestingsopgaves. Doel van het programma is om te laten zien wat een programmatische manier van werken kan opleveren en hoe deze onderdelen te implementeren zijn. Het programma bevat een kennis- en ondersteuningsinfrastructuur, waarbij gebruik wordt gemaakt van bestaande kennis en waar nieuwe kennis wordt ontwikkeld in samenwerking met het werkveld.

Standaardisatie

Proces- en productstandaardisatie zorgen voor snelheid en meer beheersbaarheid en betaalbaarheid van onderwijsvastgoed, ook in de exploitatiefase. Vanuit het POHV wordt gewerkt aan het verbeteren en standaardiseren van ontwikkel- en exploitatieprocessen voor meer kwaliteit, efficiëntie en snelheid. In de kennisbank van het POHV worden gestandaardiseerde documenten opgenomen zoals generieke formats voor een integraal huisvestingsplan (IHP), het Programma van Eisen (PvE), het meerjaren onderhoudsplan (MJOP).

Bovenregionaal IHP

Vanaf 2026 zijn gemeenten wettelijk verplicht om een Integraal Huisvestingsplan (IHP) voor het onderwijs op te stellen. Dit IHP is een langetermijnvisie op de huisvesting van
scholen, waarin afspraken worden gemaakt tussen gemeenten en schoolbesturen. Het doel is om te zorgen voor duurzame en toekomstbestendige schoolgebouwen. Een bovenregionaal IHP biedt kansen voor een meer gestandaardiseerde aanpak van scholenbouw. Zo kan een regionaal vlekkenplan bijdragen aan meer draagvlak en een toekomstbestendige sprei-ding van scholen. Ook kunnen opdrachten voor (ver)nieuwbouw of verduurzaming eerder worden gebundeld vanuit een bovenregionaal IHP.

Circulair, industrieel bouwen

Circulair, industrieel bouwen biedt oplossingen voor verschillende maatschappelijke opgaven waar we voor staan. Met deze manier van bouwen kan er sneller en duurzamer worden gebouwd, met grotendeels biobased materialen. De scholen worden bovendien ontworpen met het oog op hergebruik, demontage en flexibiliteit. Zo ontstaat een adaptieve
scholenvoorraad die kan meebewegen met veranderende onderwijsbehoeften en toekomstige ontwikkelingen. De scholen fungeren bovendien als materialendepots voor de toekomst. Voorwaarde voor een succesvolle doorontwikkeling van circulaire bouwconcepten is wel dat er voldoende volume wordt gevraagd. Daar ontbreekt het nu nog aan.

Rekenen met restwaarde

Door bij nieuwbouwprojecten te rekenen met circulaire restwaarde wordt de financiële waarde van herbruikbare materialen in een gebouw meegenomen in de business case en de afschrijving. Dit kan leiden tot lagere kapitaallasten en maakt circulair bouwen aantrekkelijker. Rekenen met restwaarde stimuleert bovendien het gebruik van herbruikbare materialen en het verlengen van de levensduur van producten. Binnen het POHV is gewerkt aan een landelijke rekenmethodiek circulaire restwaarde. De nieuwe circulaire restwaarde-methodiek biedt schoolbesturen en gemeenten een objectieve, transparante en breed toepasbare rekenwijze.

Netcongestie

Netcongestie heeft aanzienlijke gevolgen voor onderwijshuisvesting. Door netcongestie kunnen scholen te maken krijgen met lange wachttijden voor nieuwe elektriciteitsaanslui-tingen of met beperkingen in de hoeveelheid elektriciteit die ze kunnen afnemen. Deze beperkingen kunnen nieuwbouwplannen hinderen en het verduurzamen van bestaande gebouwen bemoeilijken. Energieopslag in batterijen, slimme energiesturing en het opwekken van eigen energie zijn technische oplossingen om dit probleem het hoofd te bieden. Ook kunnen onderwijsinstellingen hun energieverbruik optimaliseren, bijvoorbeeld door te investeren in goede isolatie. Bij nieuw-bouw biedt passief bouwen een oplossing voor netcongestie.

Parametrisch ontwerpen

Parametrisch ontwerpen kan een waardevolle rol spelen bij het creëren van gezonde schoolgebouwen. Door gebruik te maken van parameters en data, kan een ontwerpproces worden geoptimaliseerd om aan verschillende criteria voor gezondheid te voldoen. Te den-ken valt aan daglichttoetreding, thermisch comfort, akoestiek en materiaalgebruik. Met parametrische technieken kan een snellere en betere besluitvorming plaatsvinden in de vroege ontwerpfases. Ook kan er makkelijker gestandaardiseerd worden voor een meer uniforme scholenbouw. Het automatiseren van bepaalde ontwerpstappen en het optimaliseren van ontwerpkeuzes leidt bovendien tot tijdsbesparing en lagere kosten.

Renovatie

Nederland telt 10.000 schoolgebouwen. Velen hiervan zijn goed genoeg voor renovatie of transformatie. Naast de nieuwbouwopgave ligt er dus ook een stevige renovatie-opgave. Renoveren is in de meeste gevallen niet alleen duurzamer, maar ook financieel en cultureel aantrekkelijker. En net als bij nieuwbouw, liggen er ook bij renovatie kansen voor een meer gestandaardiseerde aanpak. Dezelfde type schoolgebouwen uit dezelfde periodes kunnen met een programmatische en gestandaardiseerde aanpak versneld, efficiënt en tegen lagere kosten gerenoveerd worden.

Aandacht voor kwaliteit

De urgentie om zo snel, efficiënt en goedkoop mogelijk de scholenvoorraad uit te breiden, mag niet ten koste gaan van de kwaliteit van het vastgoed. Een goed onderwijsgebouw draagt immers bij aan een positieve leeromgeving voor leerlingen en een prettige werkomgeving voor leraren. Dat vraagt onder andere om goede klimaatbeheersing, voldoende (dag)licht, goede akoestiek en een diversiteit aan onderwijsruimtes. In IHP’s en PvE’s zal daarnaast ruim aandacht moeten zijn voor thema’s als schoonheid, natuurinclusiviteit en de culturele waarde van het schoolgebouw in de wijk

Kansen in samenwerking

Samenwerking tussen schoolbesturen is cruciaal voor het realiseren van goed en toegankelijk onderwijs. Zo zorgt regionale samenwerking voor een divers en passend onderwijsaanbod, ook bij krimpende leerlingen aantallen. Bovendien kan de huisvesting efficiënter worden georganiseerd met een gezamenlijke aanpak. Hierdoor kunnen schoolbesturen sneller inspelen op demografische ontwikkelingen en ontwikkelingen in het onderwijs. Daarnaast kan samenwerking helpen bij het aantrekken, opleiden en
behouden van personeel. Niet onbelangrijk in tijden van personeelstekorten.

Natuurinclusief onderwijs

Een natuurinclusieve onderwijsomgeving is goed voor de fysieke en mentale gezondheid van kinderen en medewerkers. Het helpt bij klimaatadaptatie, versterkt de biodiversiteit en biedt kinderen een contextrijke leeromgeving. Toch heeft natuur nog geen prominente plek in de hedendaagse onderwijsomgeving. Om gemeenten, onderwijsbesturen en bouwers handvatten te bieden richting een meer natuurinclusieve onderwijsomgeving, ontwikkelde het Collectief Natuurinclusief samen met het IVN een kennisproduct voor de natuur inclusieve onderwijsomgeving. In dit kennisproduct worden negen maatregelen benoemd om natuur een plek te geven in de lesomgeving.

Inclusief onderwijs met NEN 9120

Inclusief onderwijs betekent dat alle leerlingen mee kunnen doen in dezelfde onderwijssetting, ongeacht hun achtergrond, leeftijd of eventuele beperking. Dit vraagt om universele toegankelijkheid van onderwijsgebouwen en dat gaat verder dan enkel de fysieke toegankelijkheid. Ook het bieden van een positieve leeromgeving en de juiste ondersteuning zijn hierbij van belang. De nieuwe NEN 9120, een norm voor universele toegankelijkheid van gebouwen, biedt handvatten om tot echt inclusieve onderwijsgebouwen te komen.

Bewegen in het onderwijs

Bewegingsarmoede is een groeiend probleem in Nederland. Een derde van de jongeren beweegt te weinig. Dit leidt op termijn tot een scala aan gezondheidsklachten, van
chronische ziektes tot depressies. Om deze gevaarlijke trend te doorbreken zal er meer aandacht moeten komen voor bewegen in het onderwijs en de kinderopvang. Dit vraagt om nieuwe plannen voor de inrichting, voor de openbare ruimte en voor nieuw beleid. In Programma’s van Eisen moet niet enkel worden gekeken naar de benodigde vierkante meters voor beweging, maar ook naar de verbinding tussen binnen en buiten en naar de aansluiting van beweging op het onderwijsconcept.

De menselijke maat

‘De menselijke maat’ is heel belangrijk in onderwijsgebouwen. Leerlingen voelen zich anders al snel verloren in een groot schoolgebouw. Bij het ontwerp en de inrichting kan hier rekening mee worden gehouden. Het is een kwestie van slim ontwerpen en organiseren, waarbij de focus ligt op het creëren van een gevoel van geborgenheid en een prettige leeromgeving. Zo kan een school worden ingedeeld in kleinere, overzichtelijke zones met elk hun eigen functie en sfeer. Denk aan verschillende leerpleinen, werkplekken of ontmoetingsruimtes. Het creëren van centrale plekken waar leerlingen elkaar kunnen ontmoeten en samenkomen, draagt vervolgens weer bij aan het gemeenschapsgevoel.