Krimp vormt al jaren een bedreiging voor het onderwijs in grote delen van Nederland. Samenwerking tussen schoolbesturen is dé oplossing om dit probleem het hoofd te bieden volgens Henk van der Esch, krimpdeskundige en bestuursvoorzitter van Achterhoek VO. ‘De besturen hebben een gezamenlijke verantwoordelijkheid om goed onderwijs te bieden. Ze moeten dus uit de concurrentiestand en samen zoeken naar oplossingen.’
Henk van der Esch mag zich met recht krimpdeskundige noemen. De bestuursvoorzitter van Achterhoek VO maakte het krimpproces in de Achterhoek van dichtbij mee. Hij was in 2008 initiator van de fusie tussen COVOA (schoolbestuur voor confessioneel voortgezet onderwijs) en Orchidee Scholengroep (schoolbestuur voor openbaar voortgezet onderwijs) tot Achterhoek VO. Sindsdien heeft het nieuwe schoolbestuur, met Van der Esch aan het hoofd, een heel traject doorlopen om het voortgezet onderwijs in de Achterhoek kwalitatief op orde te houden en, niet onbelangrijk: betaalbaar. Want krimp betekent minder bekostiging vanuit het Rijk, meer leegstaande klaslokalen en dus duurdere, en in sommige gevallen te dure, schoolgebouwen.
Sinds 2009 zit Van der Esch in diverse adviescommissies en werkgroepen die zich buigen over het thema krimp. Hij voorziet collega-bestuurders in het land graag van de nodige adviezen als het om krimpbeleid gaat. Eén van die adviezen: begin op tijd! ‘Wij zijn al in 2008 begonnen met maatregelen om de krimp in de Achterhoek het hoofd te bieden, terwijl de daadwerkelijke krimp zich pas vanaf 2016 zou aandienen. De fusie tussen COVOA en Orchidee Scholengroep was daarin de eerste stap. De beide besturen realiseerden zich dat samengaan de beste optie was, anders ga je elkaar steeds meer beconcurreren en krijg je een ratrace naar de bodem. Dan krijg je een gevecht om de leerlingen en ga je geld steken in PR in plaats van in het onderwijs.’
Geen moment te vroeg
Ondanks de lichte weerstand die er in eerste instantie was bij medezeggenschapsraden en schoolleidingen – de krimp was immers nog acht jaar weg – denkt Van der Esch dat ze geen moment te vroeg zijn begonnen. Het hele fusieproces heeft uiteindelijk drie jaar in beslag genomen. Een ingewikkeld proces waarbij de twee besturen met totaal verschillende bedrijfsvoeringen werden geïntegreerd. ‘We moesten heel kritisch naar de bedrijfsvoering kijken’, vertelt Van der Esch. ‘Die moest meer doelmatig worden, kleiner en minder duur. Dat kost veel tijd.’ De bedrijfsvoering moest daarna rijp gemaakt worden voor de krimp. Een proces dat vijf jaar in beslag heeft genomen. ‘Dan ga je kijken naar de beheersing van personele uitgaven op de langere termijn, je gaat kijken naar het vastgoed, de vierkante meters. Hoeveel ruimte heb je nodig over vijf of tien jaar en hoe kun je daar op tijd op anticiperen? En je brengt een cultuurverandering bij in de eerste plaats de directieraad op gang. Die moesten uit de concurrentiestand en naar een sfeer van hartelijke samenwerking.’
Terugdringen vierkante meters
Inmiddels is de krimp in volle hevigheid losgebarsten in de Achterhoek. Sinds 2016 daalt het aantal leerlingen in de regio en inmiddels zijn de brugklassen van de scholen van Achterhoek VO al met twintig procent gekrompen in slechts vier jaar tijd. Deze krimp zal de komende jaren verder doorzetten en dus komt Achterhoek VO te ruim in de vierkante meters te zitten. Dure vierkante meters bovendien omdat een groot deel van de schoolvoorraad uit oudere gebouwen bestaat. En dus staan de nodige plannen op stapel om dat aantal vierkante meters drastisch terug te dringen. ‘In Doetinchem gaan we van drie naar twee scholen. Een openbare en een interconfessionele school. Dat wordt gerealiseerd door een schoolgebouw te sluiten en twee andere gebouwen te renoveren. In Oude IJsselstreek worden twee van onze vmbo-gebouwen vervangen door één nieuw gebouw. De eerste paal gaat in oktober de grond in en op 1 januari 2021 moet de school in gebruik genomen worden. En in Zutphen, waar we nu nog vier scholen hebben voor mavo, havo en vwo, zitten we helemaal ruim in onze jas. De krimp ligt daar rond de 45 procent en als dat doorzet hebben we straks twee scholen te veel. Per 1 augustus voegen we daarom twee scholen samen die onder één naam, Eligant Lyceum, verder gaan. Ook daar gaan we afscheid nemen van de oudere gebouwen.’
Voor leerlingen, leerkrachten en ouders is het altijd lastig als een school de deuren sluit, maar Van der Esch ziet ook kansen. ‘Het onderwijs is continu in ontwikkeling, er zijn allerlei vernieuwingen nodig die we eigenlijk niet langer kunnen uitstellen. Dergelijke onderwijskundige vernieuwingen kun je veel makkelijker doorvoeren als je met een nieuwe school begint. In die zin biedt de krimp zeker kansen. We willen daarbij al het goede van de oude scholen behouden, maar aangevuld met nieuwe onderwijsconcepten.’
Samenwerking met het bedrijfsleven
In de zoektocht naar een gezonde bedrijfsvoering en een passend aantal vierkante meters lesruimte kijkt Achterhoek VO ook buiten de eigen schoolmuren. ‘We kijken ook naar andere oplossingen, zoals meer en betere samenwerking met het bedrijfsleven. Daar zijn we nu mee bezig in het vmbo. Zo hebben we, samen met andere schoolbesturen, het STERA-project opgestart, waarbij leerlingen deels worden opgeleid binnen bedrijven. In Zutphen krijgt een groep leerlingen bijvoorbeeld praktijkles in het verzorgingstehuis, we noemen dat wel praktijk-realistisch leren. Alle betrokken partijen zijn hier enthousiast over en het betekent voor ons dat we minder vierkante meters vloeroppervlak nodig hebben in onze schoolgebouwen. Daarnaast kijken we bijvoorbeeld naar samenwerking met het ROC. Ook daar kijken we naar de mogelijkheid van gemeenschappelijke lokalen en ontwikkelen we doorlopende leerlijnen.’
Verschuiving in het land
Achterhoek VO heeft de zaken goed op orde. Er is tijdig en goed op de krimp geanticipeerd waardoor de kwaliteit van het vo-onderwijs in de Achterhoek is gewaarborgd. Hiermee is het gebied nabij de Duitse grens een voorbeeld voor andere krimpregio’s in Nederland. ‘Er zijn helaas nog genoeg gebieden waar scholen in de concurrentiestand staan’, weet Van der Esch. Toch ziet hij stilaan een verschuiving in het land. In Den Haag is men, na een flinke krimplobby, wakker geworden en zijn regels aangepast en versoepeld om het scholen makkelijker te maken te fuseren. En in krimpgebieden ontstaat langzaamaan een andere mindset bij besturen en medezeggenschapsraden. Samenwerking is volgens Van der Esch de sleutel tot het succes. ‘Er zullen hobbels genomen moeten worden en er zal altijd een bepaalde mate van weerstand zijn, maar door samenwerking – en in sommige gevallen samengaan – kun je het onderwijs vernieuwen en up-to-date houden. Zo houd je de scholen gezond en zorg je dat leerlingen het best mogelijke onderwijs krijgen. Daar draait het tenslotte om.’
Achterhoek VO
Achterhoek VO is het bestuur van veertien scholen voor voortgezet onderwijs in de Achterhoek. De stichting verenigt scholen van openbare en bijzondere signatuur. Achterhoek VO stelt zich ten doel in de Achterhoek een zo divers, dekkend, thuisnabij en kleinschalig mogelijk aanbod van (unieke) voortgezet onderwijsvoorzieningen van goede kwaliteit te realiseren. Elke school heeft daarbij een eigen context, een eigen cultuur en kiest een wijze van werken die daarbij past.
Meer informatie
Leerlingendaling in het voortgezet onderwijs (Achterhoek VO, 2019)
Krimp in het voortgezet onderwijs (Republiq, 2019)